Biała znana i nieznana. Wielkanoc w kulturze ludowej.
Wielkanoc – najważniejsze święto doroczne w całym wiosennym cyklu świątecznym obejmujące okres od Środy Popielcowej do święta Zesłania Ducha Świętego.
Święta Wielkanocne poprzedza Niedziela Palmowa, zwana w tradycji ludowej Kwietną lub Wierzbną. Tego dnia święcone są palmy wykonane z gałązek wierzby, leszczyny ozdobione barwinkiem, bukszpanem. Poświęcona palma w wierzeniach ludowych posiadała magiczną, wróżebną i leczniczą moc. Była symbolem płodności, urodzaju, strzegła domostwa przed ogniem i piorunami. Bazie z poświęconej palmy dodawano do ziarna siewnego i do ziemniaków przygotowanych do sadzenia. Wierzono również, że połkniecie kotka wierzbowego przynosi zdrowie i zapobiega bólom gardła. Poświęconymi palmami po powrocie do domu mieszkańcy uderzali się po plecach, aby zapewnić zdrowie i bogactwo. Mówiono wtedy: „Palma bije, nie ja bije. Bądź zdrów”; „Wierzba bije, nie ja biję, niech(tutaj podawano imię osoby „palmowanej”) sto lat żyje”.
Wielki Tydzień rozpoczynał się od Niedzieli Palmowej i poświęcony był przygotowaniom przedświątecznym oraz modlitwom. W tym czasie robiono porządki w obejściu i chacie-bielono ściany, myto okna, odkurzano obrazy, szorowano podłogi. W największej izbie wieszano u sufitu nowego pająka, którego wykonywano w zimowe wieczory. W wielu wsiach obowiązywał w tym czasie także zakaz tłuczenia zboża w stępie, mielenia w żarnach, tkania na warsztacie.
Wielki Czwartek to dzień, w którym wspominano obrzędy Wieczernika. Od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty w kościele na znak żałoby milkły dzwony. Chłopcy biegali koło kościoła, a także po wsiach z drewnianymi kołatkami-terkotkami i w ten sposób odstraszali wszelkie złe duchy.
Wielki Piątek był dniem żałoby. W tym dniu głównym elementem liturgii jest adoracja krzyża, która kończy się uroczystym przeniesieniem Najświętszego Sakramentu z Ciemnicy do Grobu Pańskiego. Dawniej mieszkańcy wsi, na znak żałoby, zatrzymywali zegary, zasłaniali lustra. Tego dnia przed wschodem słońca chodzono obmywać się do rzek, stawów co miało chronić przed tworzeniem się wrzodów.
Wielka Sobota była dniem przygotowywania się do uroczystości Zmartwychwstania. Najważniejszym elementem liturgii w tym dniu było poświęcenie ognia, wody. Wody używano do święcenia ludzi, zwierząt i mieszkania dla uchronienia od złych duchów i nieszczęść losowych.
Poświęconą wodę wlewano do studni, żeby woda w niej była zdrowa i żeby robaków nie było, używano jej też np. do święcenia ziarna przed siewem, kropienia bydła w dniu wypędzania pierwszy raz na wiosenny wypas, do kropienia młodej pary przy błogosławieństwie oraz kiedy ksiądz przychodził po kolędzie lub do chorego, jak i do poświęcania zwłok. Poświęcony ogień towarzyszył człowiekowi w postaci zapalonej gromnicy przy odchodzeniu ze świata.
W Wielką Sobotę święcono pokarmy, tzw. święconkę. Dawniej gospodynie w króbkach, siewnicach zanosiły do święcenia wszystko, co przygotowały na święta: bochen chleba, bułkę pszenną, kiełbasę. Pokarmy świecono w kościele lub chałupie najbogatszego gospodarza, często pod przydrożnym krzyżem.
Z poświęconymi potrawami wiązało się wiele praktyk magicznych, np. skorupki z poświęconych jajek wyrzucano w rozsadę kapusty, w celu ochrony przed liszkami, czy podkładano kurom do gniazd, aby się dobrze niosły. Święconą sól sypano do studni aby woda była zawsze czysta i dobra. W Wielką Sobotę należało też rozpocząć jakąś pracę na roli co wróżyło urodzaj plonów.
Niedziela Zmartwychwstania Pańskiego czyli Wielkanoc obchodzona jest od II wieku jako pamiątka śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. Rozpoczyna ją mszą zwana rezurekcyjną połączona z uroczystą procesją. Dawniej wracając z rezurekcji gospodarze ścigali się wozami lub starali się przyjść do domu przed innymi mieszkańcami wsi, bowiem tego, który wrócił pierwszy do domu, miało spotkać szczęście, powodzenie i urodzaj.
W Poniedziałek Wielkanocny oblewano się wodą. Zwyczaj ten nazywano śmigusem, dyngusem lub lanym poniedziałkiem. Zygmunt Gloger pisze, że nazwa śmigus-dyngus jest spolszczeniem niemieckiego słowa dunn gass, znaczącego polewkę wodnistą, chlust wody. Istnieje też koncepcja która wywodzi tę nazwę od słowa dingen – wykupywać się, szacować, dawano bowiem wykup żakom i chłopcom wiejskim, aby nie oblali wodą. Śmigus zaś powstał ze słowa schmackostern, gdyż przy oblewaniu wodą w łóżku, śmigano oblewanego palmą lub prętem. Tego dnia smagano się również jałowcowymi gałązkami, ciernistymi łodygami, wierzbowymi albo brzozowymi witkami. Najczęściej smagano dziewczyny, dopóki nie złożyły okupu. Z czasem zwyczaje te połączono i nadano wspólną nazwę śmigus-dyngus.
Oblewała się przeważnie młodzież, zwykle wiadrami drewnianymi i sikawkami wykonanymi z drewna czarnego bzu. Czasem schwytane dziewczęta wrzucano do rzeki lub stawu. Oblanie wodą dla dziewczyny oznaczało, że podoba się chłopcom. Oblane wodą dziewczęta dawniej obdarowywały polewających je chłopców pisankami, odwdzięczając się w ten sposób za zainteresowanie ich osobą.
W Wielkanoc powszechna była także zabawa w wybitki-walatki. Gra ta polegała na tym, że jej uczestnicy uderzali się wzajemnie czubkami pisanek a wygrywał ten, u którego pisanka pozostała cała.
Nieodłącznym elementem i symbolem Świąt Wielkanocnych były i są pisanki. Dawano je w prezencie gościom od gospodarzy a chrzestne matki wręczały po dwie lub cztery pisanki swoim chrześniakom. Poświęcona pisanka w wierzeniach ludowych odgrywała bardzo ważną rolę, przechowywana w domu przez cały rok chroniła od nieszczęść, była symbolem pomyślności i urodzaju.
Symbole Świąt Wielkanocnych:
Palma-święcona w Niedzielę Wielkanocną zwaną Kwietną albo Wierzbną, która rozpoczyna Wielki Tydzień. Wykonywana zwykle z gałązek wierzbowych i trzciny wodnej, ozdobiona barwinkiem, bukszpanem, według wierzeń ludowych ma magiczną, leczniczą moc. Jest symbolem urodzaju i strzeże przed chorobą i złem.
Pisanka-czyli jajko będące symbolem życia. Wielobarwne o bogatej ornamentyce, wykonane najczęściej techniką batikową lub wyskrobywane. Sprawiające wiele radości dzieciom, które bawią się nimi grając w „wybitki”.
Święconka–zwana święconym czyli potrawy święcone w Wielką Sobotę, które spożywa się podczas Śniadania Wielkanocnego. Są to: chleb, kiełbasa, masło, sól, chrzan, pieprz.
