budynek gospodarczy

BUDYNEK GOSPODARCZY

W kwietniu – czerwcu 2021 roku podczas interwencyjnych prac archeologicznych odsłonięto fragment murów dużego budynku gospodarczego znajdującego się w południowo – zachodniej części założenia zamkowego. Obiekt powstał najprawdopodobniej wraz z pałacem w połowie XVII wieku. Uchwycono fragmenty dwóch pomieszczeń. Jednym z nich była „Lodownia”.

LODOWNIA

Odsłonięto i przebadano wykopaliskowo zachodnią część pomieszczenia służącego najprawdopodobniej jako lodownia do przechowywania żywności. Całość była wybrukowana, a w jego centralnej części ulokowano zagłębioną piwniczkę. Odsłonięty budynek miał szerokość 13,5 m. W jego zachodniej ścianie znajdowały się dwa otwory drzwiowe do sąsiednich pomieszczeń, a w południowej wyjście poza budynek. Z tej strony wspierały go również dwie przypory. W trakcie prac archeologicznych z zasypiska obiektu pozyskano kilka tysięcy zabytków ruchomych z XVII-XVIII wieku. Były to fragmenty potłuczonych naczyń glinianych, fajansowych oraz porcelany, fragmenty kafli z rozebranych pieców, fragmenty pojemników szklanych i szyb oraz przedmioty metalowe ( monety, ozdobne aplikacje, gwoździe ).

lodownia
Kuchnia pałacowa

Kuchnia pałacowa

W okresie od kwietnia do sierpnia 2021 roku pracownicy Muzeum Południowego Podlasia odsłonili i przebadali wykopaliskowo relikty budynku po dawnych pałacowych kuchniach. Składał się on z pięciu pomieszczeń różnej wielkości i miał wymiary zbliżone do: 7,0 m do 9,40 ( pomieszczenie 1 ) SN x 22,5 m EW. Pomieszczenia nie były podpiwniczone. W dwóch z nich uchwycono ceglane podstawy pod piece. Wewnątrz pomieszczeń pojawiło się kilka jam śmietniskowych, z których pozyskano kilkadziesiąt tysięcy zabytków ruchomych ( fragmenty pojemników szklanych. kafli, ceramiki i fajansu, metale, muszle ostryg i kości zwierzęce ). Budynek kuchni pałacowych powstał zapewne w tym samym czasie co pałac i dostawiony był do jego południowo – zachodniego narożnika. Fundamenty wykonano z polnych kamieni i cegieł zalanych zaprawą wapienną, mury wzniesiono z cegieł. Teren wokół budynku był wybrukowany. Obiekt został rozebrany w okresie międzywojennym. Od XIX wieku spełniał funkcję mieszkalną. Najciekawszym odkryciem dokonanym na terenie kuchni radziwiłłowskich było odznalezienie fragmentów ceramiki produkowanej w XVIII w. w bialskiej farfurni założonej przez Annę z Sanguszków Radziwiłłową.

KAZAMATY

W trakcie remontu wieży bramnej wiosną 2019 roku na północ od szyi w bastionie północnym zlokalizowano fragmenty murów starszego obiektu murowanego. W okresie od kwietnia do lipca 2019 roku w miejscu odkrycia odbyły się prace wykopaliskowe pod kierunkiem Mieczysława Bienia. W ich wyniku odsłonięto dwie stosunkowo dobrze zachowane wymurowane z cegły, półkoliście sklepione piwnice i północny fragment całkowicie już zniszczonej przez współczesną dobudówkę trzeciej. Otaczał je gruby ( 90 – 120 cm ) mur fundamentowy o konstrukcji ceglano – kamiennej. Konstrukcja muru, wykorzystana do jego budowy cegła i pojedyncze zabytki ruchome wskazują, że odsłonięty obiekt pochodzi zapewne z XVI wieku. W połowie XVII wieku w trakcie sypania fortyfikacji ziemnych obiekt został rozebrany, a jego pozostawione lub przebudowane piwnice zaadoptowano na pomieszczenia służące początkowo jako schron lub magazyn w twierdzy bastionowej, a następnie od XVIII – XIX wieku przeznaczono je na areszt, w którym w XIX wieku władze carskie przetrzymywały m.in. podlaskich Unitów. W trakcie badań archeologicznych pozyskano znaczną ilość zabytków ruchomych m.in. szklane granaty.

kazmaty
BRAMA ZACHODNIA - KOSZARSKA

BRAMA ZACHODNIA – KOSZARSKA

Podczas nadzoru archeologicznego prowadzonego w 2019 roku w trakcie prac budowlanych związanych z rekonstrukcją tzw. „bramy koszarskiej” natrafiono na jej podziemne relikty. Odsłonięto wówczas fragmenty dwóch biegnących równolegle do siebie murów o szerokości 90 cm. Ciągnęły się one na długości 20 metrów, usytuowane pierwotnie pomiędzy ziemnymi obwałowaniami. Wymurowane zostały z cegły na zaprawie wapiennej, najprawdopodobniej częściowo sklepione. Odsłonięta historyczna brama koszarska miała szerokość 3 metrów i na całości była wybrukowana. Po zachodniej stronie fosy znajdowała się drewniana konstrukcja przytrzymująca drewniany pomost. Ceglany mur z południowo – wschodniej części bramy koszarskiej był zarazem północną ścianą przylegającego do niej budynku mieszkalnego z połowy XIX wieku, po którym do naszych czasów dotrwały dobrze zachowane piwnice. Brama koszarska była drugim wyjściem z terenu zamku radziwiłłowskiego. Biegła od dziedzińca zamkowego, przecinając oficynę zachodnią, pomiędzy nieistniejącymi już stajnią i wozownią w kierunku koszar wojskowych, a następnie stajni książęcych. Powstała zapewne na przełomie XVII i XVIII wieku, a jej budowniczym mógł być Jozefat Jeziornicki. Jej przebieg widoczny jest na mapie Targońskiego z 1777 roku. W trakcie prac archeologicznych wśród licznych zabytków ruchomych znaleziono szklane granaty.

Relikty dworu z XV/XVI w.

Natrafiono na nie podczas budowy amfiteatru w 1999 roku. Prace archeologiczne przeprowadzono w latach 2000-2002 ( Mieczysław Bienia ). Najpierw odsłonięto fragment pochodzącego z XVII wieku muru oporowego wzmacniającego konstrukcję ziemną bastionu, częściowo zapewne rozebranego w trakcie budowy pierwszego amfiteatru. Doklejony został do narożnika południowo-zachodniego przyziemia dworu późnogotyckiego, najprawdopodobniej alkierzowego. Odsłonięta w wykopie część przyziemna składała się z dwóch pomieszczeń: alkierza oraz dużej izby-świetlicy.

Pomieszczenie alkierzowe miało rzut wydłużonego prostokąta i wymiary: 10,80 m SN x 4, 25 m EW. Mury zachowały się na różnych wysokościach ( najlepiej w narożniku SE ). Różna była również grubość poszczególnych jego ścian ( od 75 cm do 90 cm ).

Na wschodniej ścianie zachowały się negatywy trzech stopni schodowych w postaci prostokątnych otworów lub też wgnieceń. Obydwa pomieszczenia łączył otwór drzwiowy z metalowym mocowaniem na drzwi.

Izba gościnna – świetlica – odsłonięto jedynie jej południowo-wschodni fragment, reszta wchodziła wewnątrz konstrukcji ziemnej bastionu.

Ściany obydwu pomieszczeń zostały wzniesione z cegieł, przekładanych co 2-3 rzędy warstwą polnych kamieni o wysokości od 0,30 m do 0,50 m, zalanych zaprawą wapienną wymieszaną z gruzem ceglanym ( tzw. wątek „wenecki” muru ). Dwór najprawdopodobniej pokryty był dachówką ceramiczna na co wskazują jej fragmenty odnalezione w wykopie. Najprawdopodobniej budowę właśnie tego obiektu wspomina w swoim liście z 1536 roku Hanna z Illiniczów Kiszczyna.

W trakcie budowy amfiteatru obiekt został w znacznej części rozebrany, pod ziemią zachowała się jedynie jego północno – wschodnia część.

Fontanna z połowy XVIII wieku

Fontanna z połowy XVIII wieku

Zlokalizowana w centralnej części dziedzińca w trakcie budowy kanału ciepłowniczego w 2012 r. Pod ziemią zachowała się murowana, kamienno – ceglana podstawa okrągłego obiektu o średnicy ponad 5 m, z przecinającym go na przestrzał, wymurowanym z cegły, łukowato sklepionym kanałem technicznym służącym do doprowadzania wody. W jego suficie w centralnej części znajdował się okrągły otwór. Pozyskane z niego zabytki ruchome, a także wymiary cegły użytej do jego budowy wskazywały wiek XVIII jako datę jego powstania.

Jama śmietniskowa z końca XVII wieku

Zlokalizowana została przy murze ogrodzenia arkadowego w pobliżu wieżyczki południowo – wschodniej również w trakcie budowy kanału ciepłowniczego w 2012 r. Pierwotnie był to dół przeznaczony do lasowania wapna, wykorzystanego najprawdopodobniej do remontu Pałacu, jaki przeprowadzono po zniszczeniach wojennych z połowy XVII w. Po wybraniu wapna dół został zasypany „śmieciami” pochodzącymi z remontowanego pałacu. W trakcie prac archeologicznych z jego wypełniska archeolodzy wydobyli niezwykle cenne zabytki ruchome: fragmenty potłuczonych naczyń glinianych ceramicznych, fajansowych, porcelanowych, fragmenty naczyń szklanych i duże ilości potłuczonych szyb, fragmenty potłuczonych dachówek, 93 monety ( głównie z lat 60-tych XVII wieku ), biżuterię, aplikacje, gwoździe, przedmioty żelazne, znaczną ilość muszli ostryg i ślimaków oraz ponad 50 kg kości zwierzęcych ( szczątków m.in. świni, krowy, dzika, sarny, dużej ilości ptactwa, szczupaka i innych ) będących świetnym materiałem do określenia diety mieszkańców i gości pałacu.

Jama śmietniskowa z końca XVII wieku
Skarbczyk

Skarbczyk

Relikty budynku gospodarczego z XVI-XVII w. odsłonięto w wykopie wodociągowym znajdującym się przy fundamencie ogrodzenia arkadowego w 2012 r. Był to fragment murowanej, łukowato sklepionej piwnicy, stanowiącej część większego budynku gospodarczego. Budynek najprawdopodobniej powstał w okresie po 2 połowie XVI wieku. Wybudowany został na planie prostokąta o wymiarach zbliżonych do: 8 m x 9,5 m. Z jego zasypiska pochodzą m.in. interesujące fragmenty kafli zdobionych elementami sakralnymi ( z rozbiórki pieca w kaplicy zamkowej ? ).

Rynienka pałacowa

W trakcie zdejmowania warstwy humusu na terenie dziedzińca pałacowego w 2012 r., wzdłuż oficyn północno – zachodniej i zachodniej został odsłonięty rynsztok, stosunkowo dobrze zachowany i precyzyjnie wykonany z drobnych polnych kamieni. Odprowadzał on wodę deszczową z dziedzińca w kierunku kuchni pałacowych i rzeki Krzny. W jego północnej części znaleziono znaczne ilości drobno rozbitych elementów dekoracyjnych pochodzących z rozebranej przez Niemców bialskiej synagogi. Rynsztok musiał więc funkcjonować do lat 40-tych XX w.

Rynienka pałacowa
FUNDAMENTY MURU ARKADOWEGO.

FUNDAMENTY MURU ARKADOWEGO.

W trakcie rewitalizacji dziedzińca pałacowego prowadzonej w latach 2012 – 2013 pomiędzy wieżyczką południowo – wschodnią, a oficyną północno – wschodnią ( obecnie budynek Biblioteki ) odsłonięto strop ceglanego fundamentu, który przez dziesięciolecia stanowił „alejkę” parkową. Po podczyszczeniu i częściowym odsłonięciu przez archeologów na światło dzienne został wyciągnięty doskonale zachowany, wykonany z czerwonej cegły fundament arkadowy o szerokości 1,2 m i prawie 2 metrowej wysokości.

Z zapisów zawartych w Inwentarzu z 1830 roku wiemy, że stało na nim ażurowe ogrodzenie złożone z 35 murowanych słupów ( kolumn ? ) zwieńczonych ceramicznymi donicami na kwiaty.). W trakcie prac wykopaliskowych z zaprawy wapiennej spajającej cegły muru arkadowego wyjęliśmy monetę – szeląg litewski z 1660 roku, czyli obiekt musiał powstać po dacie wybicia monety. Nie wiemy jednak jak początkowo wyglądała jego naziemna część.

ARCHIWUM I BIBLIOTEKA ( „BIALSKIE ŁAZIENKI” )

W trakcie prowadzonych w 2013 roku prac badawczych ( IZIS M. Bienia ) na terenie ogrodu włoskiego natrafiono na dwa obiekty kubaturowe.

W północnej części inwestycji odsłonięto południowo – zachodni narożnik Biblioteki tzw. „bialskich łazienek”. Była rzutowana na planie prostokąta, podpiwniczona, parterowa. Centralne pomieszczenie wieńczyła kopuła zakończona latarnią, a z dwóch stron obejmowały je dwa prostokątne pawilony. Do budynku prowadziły trzy wejścia. Wnętrze Sali centralnej pod kopułą było bogato zdobione w malowidła rzeźby i płaskorzeźby. Oświetlało je osiem lukarn w kopule. Obiekt powstał w czasach panowania Hieronima Floriana Radziwiłła w połowie XVIII wieku, został mocno uszkodzony w trakcie rozbiórki w XIX wieku. Do naszych czasów dotrwała jedna z piwnic oraz znajdujące się pod ziemią mury dwóch pozostałych. Z zasypiska obiektu pozyskano m. in. liczne fragmenty ciekawych i bogato zdobionych kafli i pochodzących z niderlandzkich Delft płytek ceramicznych z połowy XVIII.

Na południe od obiektu pałacowego odsłonięto 11 murowanych ceglanych podstaw fundamentowych, pierwotnie służących jako podstawa pod kolumnę lub rzeźbę. Miały one wymiary 90 cm x 90 cm lub 110 x 100 cm i zagłębione były na 60 cm w ziemi. Układały się łukiem wzdłuż budynku pałacowego. W ich pobliżu zlokalizowano kilka drobnych fragmentów stojących kiedyś na nich rzeźb.

ARCHIWUM I BIBLIOTEKA ( „BIALSKIE ŁAZIENKI” )
FONTANNA OGRODOWA Z POŁOWY XVIII W.

FONTANNA OGRODOWA Z POŁOWY XVIII W.

W centrum ogrodu włoskiego odsłonięto podstawę fontanny ogrodowej. Na poziomie stropu miała kwadratowy zarys i wymiary: 4,00 m SN x 4,00 m EW oraz zachowaną wysokość dochodzącą do 1,70 m. Jej kwadratowa bryła zbudowana była z kamieni i cegły zalanych zaprawą wapienną. Przez jej środek przechodził murowany, łukowato sklepiony ceglany kanał techniczny. W czasach świetności w XVIII wieku miała ośmioboczny, granitowy cokół zwieńczony zaokrągloną, wypełnioną wodą czaszą. Na zewnątrz zdobiły ją cztery głowy z otworami w gębach do wypuszczania wody.

GRÓB NEOLITYCZNY KULTURY AMFOR KULISTYCH Z RUDNA ( 2600 – 2200 lat przed Chrystusem ).

Na początku lat 80 – tych XX w. w miejscowości Rudno podczas prac gospodarczych natrafiono na tajemniczą kamienną skrzynię wewnątrz której wystąpiły liczne naczynia gliniane. Wezwani przez odkrywcę archeolodzy z Katedry Archeologii UMCS w Lublinie w 1982 roku przeprowadzili badania wykopaliskowe. W ich wyniku odkryto 2 groby skrzynkowe, a w nich znaleziono: 8-10 naczyń glinianych, siekierka krzemienna, dłuto krzemienne, drobne krzemienie na dnie komory grobowej oraz sercowaty bursztynowy wisior.

Po zakończeniu prac badawczych część kamieni tworzących komorę grobową została przywieziona na teren założenia zamkowego w Białej Podlaskiej i w trakcie rewitalizacji w 2012-2013 zostały one złożone przy alejce w części południowo-wschodniej zespołu.

Około połowy III tyś. przed Chrystusem na terenie północnej Lubelszczyzny pojawia się grupa ludności związanej z kulturą amfor kulistych. Nazwanej tak od charakterystycznej formy naczynia glinianego. Była to niewątpliwie ludność prowadząca półkoczowniczy tryb życia. Jej gospodarka oparta była głównie na hodowli bydła. Znaczenie hodowli w tej kulturze potwierdzają wspólne groby ludzi i zwierząt oraz oddzielne pochówki krów.

Na północ od Parczewa znajdują się skupisko czterech cmentarzysk: Branica Suchowolska, Okalew, Zbulitów Mały i Rudno. Groby kultury amfor kulistych swoim wyglądem przypominają kamienne skrzynie do których włożono szczątki jednego zazwyczaj zmarłego. Wyposażenie grobowe stanowiły najczęściej jedno lub kilka naczyń glinianych, siekierka krzemienna, toporek kamienny lub inne narzędzia krzemienne lub kościane. Czasami do grobu wkładano amulety z kłów dzika lub ozdoby bursztynowe. Dobór przedmiotów do wyposażenia grobowego oraz estetyka i pracochłonność w postawieniu grobowca wskazują na ogromną wiarę pasterzy kultury amfor kulistych w życie pozagrobowe.